Κατευθυντήριες Γραμμές Διατροφής με Βάση τα Τρόφιμα στην Ευρώπη

Εισαγωγή

Στις μέρες μας, διατίθεται τεράστιος όγκος πληροφοριών και συμβουλών από διάφορες πηγές σχετικά με τη διατροφή και την υγεία και οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να βρουν λεπτομερή στοιχεία για τα θρεπτικά συστατικά (π.χ. υδατάνθρακες, λίπη, πρωτεΐνες, βιταμίνες και ανόργανα άλατα) που θα πρέπει να καταναλώνουν ώστε να επιτύχουν μια υγιεινή, ισορροπημένη διατροφή. Οι ετικέτες των τροφίμων μπορούν επίσης να προσφέρουν χρήσιμα στοιχεία για τις ποσότητες των διαφόρων θρεπτικών συστατικών που περιέχονται στα τρόφιμα. Ωστόσο, οι διαθέσιμες πληροφορίες για τα θρεπτικά συστατικά μπορεί να φαίνονται αρκετά πολύπλοκες, δεν γίνονται εύκολα κατανοητές από την πλειοψηφία των καταναλωτών και είναι περιορισμένης χρήσης όταν προετοιμάζουν το οικογενειακό μενού χωρίς καλή γνώση διατροφικών στοιχείων. Γι’ αυτό, είναι απαραίτητο να παρέχονται συμβουλές για τα θρεπτικά συστατικά με τρόπο που μπορούν να κατανοήσουν οι καταναλωτές.

Τι είναι οι Κατευθυντήριες Γραμμές Διατροφής με Βάση τα Τρόφιμα;
Οι Κατευθυντήριες Γραμμές Διατροφής με Βάση τα Τρόφιμα (FBDG) είναι απλά μηνύματα για την υγιεινή διατροφή που απευθύνονται στο ευρύ κοινό. Παρέχουν μια ένδειξη αυτών που πρέπει να τρώμε από την άποψη των τροφίμων και όχι των θρεπτικών συστατικών και προσφέρουν ένα βασικό πλαίσιο που μπορούμε να χρησιμοποιούμε όταν σχεδιάζουμε γεύματα ή καθημερινά μενού. Τα χαρακτηριστικά, όπως αυτά περιγράφονται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ)1 είναι:

• η έκφραση των αρχών της διατροφικής εκπαίδευσης κυρίως με αναφορά σε τρόφιμα,
• που προορίζονται για χρήση από το ευρύτερο κοινό και
• αν δεν εκφράζονται πλήρως ως τρόφιμα, να είναι γραμμένα σε ύφος που αποφεύγει, όσο το δυνατό, την τεχνική ορολογία της διατροφικής επιστήμης.

Οι FBDG πρέπει να παρέχουν απλά μηνύματα με βάση τα τρόφιμα που έχουν σχέση με τον ενδιαφερόμενο πληθυσμό και να έχουν πρακτική εφαρμογή. Μπορούν να είναι ευρέα και ακαθόριστα όπως «να τρώτε ποικιλία τροφίμων κάθε ημέρα» ή «να τρώτε πολλά φρούτα και λαχανικά», ή πιο συγκεκριμένα όπως «να τρώτε πέντε μερίδες φρούτων και λαχανικών κάθε ημέρα». Τα μηνύματα μπορούν επίσης να υποδεικνύουν το είδος τροφίμου, όπως «να τρώτε γαλακτοκομικά προϊόντα με χαμηλά λιπαρά και να πίνετε γάλα με χαμηλά λιπαρά», ή να καθορίζουν κάποιο γεύμα όπως «να τρώτε πρωινό κάθε ημέρα».

Οι FBDG αποφεύγουν τη χρήση συνιστώμενων αριθμητικών προσλήψεων θρεπτικών συστατικών (όπως οι συνιστώμενες ημερήσιες δόσεις – ΣΗΔ) ή στόχων του πληθυσμού, αλλά παρέχουν έναν πρακτικό τρόπο μετάφρασης αυτών σε διατροφικές συμβουλές για άτομα που είναι μέρος του πληθυσμού. Επομένως, αν ο στόχος του πληθυσμού για κορεσμένα λίπη είναι 10% της συνολικής ενέργειας και η τρέχουσα πρόσληψη είναι υψηλότερη, τα μηνύματα θα περιλαμβάνουν φράσεις που επιδιώκουν να μειώσουν την πρόσληψη κορεσμένων λιπών όπως «να επιλέγετε άπαχα τεμάχια κρέατος». Επίσης, οι FBDG πραγματεύονται θέματα της δημόσιας υγείας, όπως οι χρόνιες ασθένειες, εστιάζοντας σε θρεπτικά συστατικά που μπορούν να επηρεάσουν την έκβαση της ασθένειας (π.χ. δίνεται μεγαλύτερη έμφαση στα μηνύματα για τη μείωση της πρόσληψης κορεσμένων λιπών όπου τα ποσοστά της νόσου της στεφανιαίας είναι υψηλά).

Η ιστορία των FBDG

Πολύ πριν ανακαλυφθούν οι βιταμίνες, ο ρόλος τους στον οργανισμό και η δημιουργία βάσεων δεδομένων με τη σύνθεση τροφίμων, οι άνθρωποι γνώριζαν ότι διάφορα τρόφιμα ήταν σημαντικά για την υγεία τους. Οι διατροφικές συστάσεις βασίζονταν συχνά σε παρατηρήσεις, όπως αυτές του James Lind, ενός χειρουργού του Βρετανικού ναυτικού το 18ο αιώνα, ο οποίος κατέδειξε ότι τα μοσχολέμονα και τα πορτοκάλια θεράπευαν το σκορβούτο στους ναύτες ενώ άλλα αντίδοτα όπως το ξίδι και ο μηλίτης οίνος δεν τα κατάφερναν. Σαράντα χρόνια αφότου δημοσίευσε τα πορίσματά του, όλα τα πλοία του Βρετανικού ναυτικού έλαβαν την εντολή να μεταφέρουν χυμό μοσχολέμονου και το σκορβούτο ουσιαστικά εξαλείφθηκε από τα πλοία.

Από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και εξής, δίνονται συμβουλές με βάση τα τρόφιμα ώστε να εξασφαλιστούν επαρκείς προσλήψεις τόσο μακροθρεπτικών (πρωτεΐνες, υδατάνθρακες και λίπη) όσο και μικροθρεπτικών συστατικών (βιταμίνες και ανόργανα στοιχεία), συχνά χρησιμοποιώντας ένα σύστημα ομαδοποίησης τροφίμων. Κατ’ αυτήν κατέτασσαν τρόφιμα με παρόμοια χαρακτηριστικά στην ίδια ομάδα τροφίμων και συμβούλευαν τα άτομα να τρώνε από κάθε ομάδα κάθε ημέρα. Ωστόσο, στη διάρκεια της δεκαετίας του ’70, οι διαιτολόγοι ανησύχησαν για την υπερβολική κατανάλωση λιπών, ιδίως κορεσμένων λιπών και σακχάρων, καθώς και για την έλλειψη ινών από τη διατροφή. Ως επακόλουθο, οι συμβουλές στις ανεπτυγμένες χώρες άρχισαν να βασίζονται περισσότερο στα θρεπτικά συστατικά, με έμφαση στα μακρο- και όχι στα μικροθρεπτικά συστατικά. Αυτές συνδυάστηκαν και με ορισμένες συμβουλές με βάση τα τρόφιμα όπου ενθάρρυναν την κατανάλωση λίγο-πολύ των τροφίμων που είχαν υψηλή ή χαμηλή περιεκτικότητα στα εν λόγω μακροθρεπτικά συστατικά, αλλά η χρήση παραδοσιακών ομάδων τροφίμων έγινε λιγότερο δημοφιλής.

Αναγνώριση της αξίας των FBDG

Στη διάρκεια ενός Διεθνούς Συνεδρίου για τη Διατροφή που πραγματοποιήθηκε στη Ρώμη το 1992, εγκρίθηκε ένα σχέδιο δράσης το οποίο ζητούσε τη διάδοση διατροφικών πληροφοριών μέσω βιώσιμων προσεγγίσεων βασισμένων στα τρόφιμα που ενθαρρύνουν τη διατροφική διαφοροποίηση διαμέσου της παραγωγής και της κατανάλωσης τροφίμων πλούσιων σε μικροθρεπτικά συστατικά, συμπεριλαμβανομένων των κατάλληλων παραδοσιακών τροφίμων. Το σχέδιο δράσης σηματοδότησε τη στροφή από τις πολιτικές τις οποίες υπαγόρευαν οι αριθμοί στις πολιτικές που επικεντρώνονταν σε κυρίαρχα προβλήματα της δημόσιας υγείας. Στη συνέχεια, το 1996, η Διεθνής Οργάνωση Τροφίμων (FAO) και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) των Ηνωμένων Εθνών δημοσίευσαν κατευθυντήριες γραμμές για την ανάπτυξη FBDG.2 Αυτές οι κατευθυντήριες γραμμές παραμένουν το κύριο έργο αναφοράς για το θέμα έως σήμερα.

Το Διεθνές Ινστιτούτο Βιολογικών Επιστημών Ευρώπης (ILSI – Ευρώπης) οργάνωσε δύο εργαστήρια που εστίαζαν στις FBDG. Το πρώτο πραγματοποιήθηκε στο Βίλνιους (Λιθουανία) και τη Νίτρα (Σλοβακία) το 1997. Εστίασε στην «Development of local FBDG and nutrition education» (Ανάπτυξη τοπικών FBDG και της διατροφικής εκπαίδευσης). Επτά χρόνια αργότερα, το ILSI Ευρώπης, σε συνεργασία με τη FAO, οργάνωσε ένα παρεπόμενο εργαστήριο με 6 από τις 19 χώρες που συμμετείχαν στο πρώτο εργαστήριο. Το επίκεντρο διευρύνθηκε ώστε να περιλάβει επίσης την εφαρμογή και την παρακολούθηση των FBDG. Το έγγραφο με τίτλο «National Food Based Dietary Guidelines: Experiences, Implications and Future Directions» (Εθνικές κατευθυντήριες γραμμές διατροφής με βάση τα τρόφιμα: εμπειρίες, επιπτώσεις και μελλοντικές κατευθύνσεις) συνοψίζει το αποτέλεσμα του εργαστηρίου και παρουσιάζει την πρόοδο που πέτυχαν οι 6 συμμετέχουσες χώρες σε σχέση με την ανάπτυξη και την εφαρμογή FBDG.3

Το 2000, ως μέρος του σχεδίου Eurodiet, συμφωνήθηκε ένα πλαίσιο για τις FBDG στην Ευρωπαϊκή Ένωση, το οποίο δημοσιεύτηκε το 2001.4

Το 2003, ο ΠΟΥ αξιολόγησε την ύπαρξη FBDG μεταξύ των Κρατών Μελών της Ευρωπαϊκής Περιοχής του ΠΟΥ. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι από τις 48 συμμετέχουσες χώρες, οι 25 διέθεταν εθνικές FBDG που είχε επικυρώσει η αντίστοιχη κυβέρνηση. Άλλες 8 χώρες ανέφεραν ότι οι FBDG ήταν σε στάδιο προετοιμασίας.1

Τον Μάρτιο του 2006, η Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων (ΕΑΑΤ) πραγματοποίησε ένα επιστημονικό συνέδριο στην Πάρμα σχετικά με τις FGBG ως προοίμιο του καθήκοντός της να παρέχει οδηγίες για τη μετατροπή συστάσεων για υγιεινή διατροφή που βασίζονταν σε θρεπτικά συστατικά σε συστάσεις βασισμένες στα τρόφιμα για την Ευρωπαϊκή Κοινότητα.5 Πριν από το επιστημονικό συνέδριο, η Ομάδα για τα Διαιτητικά Προϊόντα, τη Διατροφή και τις Αλλεργίες της ΕΑΑΤ ανασκόπησε τη βιβλιογραφία για τις αρχές ανάπτυξης των FBDG, προσδιόρισε τις απαραίτητες επιστημονικές πληροφορίες για την κατάρτιση των FBDG στις Ευρωπαϊκές χώρες και συνόψισε τα βήματα για την εφαρμογή, την παρακολούθηση και την αξιολόγησή τους.6

Στο πλαίσιο ξεχωριστής παράλληλης άσκησης, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (Γενική Διεύθυνση Έρευνας) χρηματοδότησε το Δίκτυο Αριστείας του EURRECA (EURopean micronutrient RECommendations Aligned-Εναρμονισμένες Ευρωπαϊκές Συστάσεις για τα Μικροθρεπτικά Συστατικά) (2007-2011). Το Δίκτυο Αριστείας μελετά τις απαιτήσεις για μικροθρεπτικά συστατικά και την ανάπτυξη συστάσεων για ευπαθείς ομάδες του πληθυσμού. Με αυτόν τον τρόπο, επιδιώκει να δημιουργήσει εργαλεία που θα βοηθήσουν την ΕΑΑΤ και άλλα θεσμικά όργανα που είναι υπεύθυνα για τη θέσπιση συστάσεων για μικροθρεπτικά συστατικά, καθώς επίσης να καθοδηγήσει τη μελλοντική ανάπτυξη των FBDG στις Ευρωπαϊκές χώρες. Στόχος του EURRECA είναι να επιτύχει επιστημονική συναίνεση σε όλη την Ευρώπη σχετικά με την τεκμηρίωση που είναι κατάλληλη για την ανάπτυξη συστάσεων για μικροθρεπτικά συστατικά. Αυτό με τη σειρά του θα καταστήσει δυνατή την ταχεία και δέουσα μετατροπή σε συστάσεις που θα δημοσιευτούν σε έγγραφα εθνικής πολιτικής.

Το Δίκτυο EURRECA, που αρχικά απαρτιζόταν από 34 εταίρους σε 17 χώρες, έχει ευρεία συμμετοχή από τον ακαδημαϊκό χώρο, τη βιομηχανία τροφίμων (συμπεριλαμβανομένων μικρομεσαίων επιχειρήσεων), τις ομάδες καταναλωτών, τις εθνικές ενώσεις διατροφής και τα επαγγέλματα υγείας. Το Δίκτυο θα συνεργαστεί καθ’ όλη τη διάρκεια αυτού του σχεδίου με την ΕΑΑΤ.7

Το Μάιο του 2009, η Διεθνής Οργάνωση Τροφίμων των Ηνωμένων Εθνών (FAO) σε συνεργασία με το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Πληροφόρησης για τα Τρόφιμα (EUFIC) οργάνωσε ένα εργαστήριο για την ανάπτυξη, κοινοποίηση και αξιολόγηση των FBDG. Δεκατέσσερις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης συμμετείχαν σε αυτό το εργαστήριο στη Βουδαπέστη.

Ανάπτυξη των FBDG
Προκειμένου να γνωρίζουμε ποιά τρόφιμα και ποιές ομάδες τροφίμων πρέπει να συμπεριληφθούν στις FBDG, είναι απαραίτητο να εκτιμήσουμε την κατάσταση διατροφής του πληθυσμού-στόχου. Σε ορισμένες περιπτώσεις, αυτό μπορεί να είναι δύσκολο να επιτευχθεί και γι’ αυτόν το λόγο οι προσωρινές FBDG στηρίζονται στις διατροφικές συστάσεις ή στις FBDG άλλων χωρών, ή στον διαιτητικό οδηγό του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας CINDI (Countrywide Integrated Noncommunicable Diseases Intervention) (Εθνική ολοκληρωμένη παρέμβαση μη μεταδοτικών νόσων).8 Ωστόσο, η αξιολόγηση της διατροφικής κατάστασης ενός πληθυσμού είναι ο καλύτερος τρόπος για να εξασφαλίσουμε ότι οι FBDG λαμβάνουν υπόψη τα κυρίαρχα διατροφικά κενά και τα προβλήματα δημόσιας υγείας μιας συγκεκριμένης χώρας.

Στην Ευρώπη, τα κύρια προβλήματα δημόσιας υγείας συνίστανται σε μη μεταδοτικές καταστάσεις που συνδέονται με τη διατροφή και τον τρόπο ζωής όπως η παχυσαρκία, η καρδιοπάθεια, ο διαβήτης και ο καρκίνος. Αυτές οι ασθένειες μπορεί να πηγάζουν εν μέρει από την πλεονάζουσα πρόσληψη θερμιδικών θρεπτικών συστατικών και από την έλλειψη ορισμένων μικροθρεπτικών συστατικών. Για τους λόγους αυτούς, οι FBDG πρέπει να εξετάζουν τόσο τα «αρνητικά» (π.χ. «να επιλέγετε άπαχα τεμάχια κρέατος» για να μειώσετε την πρόσληψη κορεσμένων λιπών) όσο και τα «θετικά» μηνύματα (π.χ. «Χ μερίδες κρέατος, πουλερικών και ψαριού ημερησίως» για να αυξηθεί η πρόσληψη σιδήρου).

Η κοινή έκθεση διαβούλευσης FAO/ΠΟΥ με τίτλο «Preparation and Use of Food-Based Dietary Guidelines» (Κατάρτιση και Χρήση Κατευθυντήριων Γραμμών Διατροφής με Βάση τα Τρόφιμα) ενθαρρύνει τη σύσταση μιας «Ομάδας εργασίας ή επιτροπής, που περιλαμβάνει εκπροσώπους της γεωργίας, της υγείας, της επιστήμης τροφίμων, της διατροφικής επιστήμης, των καταναλωτών, της βιομηχανίας τροφίμων, της επικοινωνίας και της ανθρωπολογίας» ως πρώτο βήμα στην ανάπτυξη FBDG.2 Η διαδικασία επισημαίνεται τόσο στην έκθεση των FAO/ΠΟΥ όσο και στην Επιστημονική Γνωμοδότηση της ΕΑΑΤ του 2008, υποδηλώνοντας τη σπουδαιότητα που έχει η συμμετοχή ατόμων από διαφορετικούς επιστημονικούς κλάδους στην ανάπτυξη αυτή.6 Κατά τον τρόπο αυτό, διασφαλίζουμε ότι όλες οι συναφείς πτυχές των διαφόρων ομάδων λαμβάνονται υπόψη. Η συμμετοχή αυτή αυξάνει την πιθανότητα επιτυχίας των FBDG στην αντιμετώπιση εθνικών προβλημάτων υγείας και συμβάλλει στην ενίσχυση της ευαισθητοποίησης και της αποδοχής των κατευθυντήριων γραμμών μεταξύ ομάδων που μπορεί να συμμετάσχουν στη διανομή, κοινοποίηση και χρήση των FBDG.

Η Επιστημονική Γνωμοδότηση της ΕΑΑΤ προσδιόρισε επτά βήματα για την ανάπτυξη των FBDG:

1. Προσδιορισμός των σχέσεων διατροφής-υγείας
2. Προσδιορισμός προβλημάτων διατροφής ανά συγκεκριμένη χώρα
3. Προσδιορισμός θρεπτικών συστατικών σημαντικών για τη δημόσια υγεία
4. Προσδιορισμός τροφίμων σχετικών με τις FBDG
5. Προσδιορισμός προτύπων κατανάλωσης τροφίμων
6. Έλεγχος και βελτιστοποίηση των FBDG

Γραφική απεικόνιση των FBDG
Η έκθεση για το σχέδιο Eurodiet του 2000 προσδιορίζει επίσης πέντε βήματα για την ανάπτυξη FBDG. Όλα αυτά περιέχονται στον οδηγό βημάτων της ΕΑΑΤ που παρουσιάστηκε ανωτέρω.

Η ανάγκη για τακτική ενημέρωση των FBDG και η αξιολόγηση της αποτελεσματικότητάς τους πρέπει επίσης να εξεταστούν στο στάδιο ανάπτυξης των κατευθυντήριων γραμμών προκειμένου να διατεθούν επαρκείς πόροι από την αρχή. Οι ενημερώσεις είναι ουσιώδεις για την προσαρμογή των κατευθυντήριων γραμμών στις εξελισσόμενες επιστημονικές γνώσεις όσον αφορά τη σχέση μεταξύ τροφίμων, διατροφής και υγείας και στις διατροφικές συνήθειες και τον τρόπο ζωής που μεταβάλλονται. Η αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των κατευθυντήριων γραμμών, για παράδειγμα εκτιμώντας τον αντίκτυπο της γραφικής απεικόνισης ή/και των μηνυμάτων στη συμπεριφορά των ανθρώπων, είναι απαραίτητη για την περαιτέρω βελτίωση της επικοινωνιακής στρατηγικής. Η αξιολόγηση των FBDG συζητείται περαιτέρω στη συνέχεια.

Εφαρμογή FBDG
Από τη στιγμή που έχουν καταρτιστεί τα FBDG, είναι σημαντικό να καταβληθούν προσπάθειες επικοινωνίας που θα ενημερώνουν αποτελεσματικά το κοινό για τα μηνύματα των FBDG. Η κοινή έκθεση διαβούλευσης των FAO/ΠΟΥ παρουσιάζει ορισμένους παράγοντες που πρέπει να ληφθούν υπόψη στη διαδικασία εφαρμογής:

• Τα μηνύματα των FBDG πρέπει να είναι σύντομα και σαφή, να αποτυπώνονται στη μνήμη και να είναι εύληπτα (κατανοητά από το ευρύ κοινό). Το οπτικό υλικό που χρησιμοποιείται για την κοινοποίηση των μηνυμάτων των FBDG πρέπει επίσης να είναι σαφές και κατανοητό για να σημειώσει επιτυχία. Επιπλέον, οι FBDG πρέπει να είναι πολιτιστικά αποδεκτές όσον αφορά τις διατροφικές συνήθειες, τον τρόπο ζωής, κ.λπ. Οι ριζικές αλλαγές των τωρινών συνηθειών θα έχουν μικρότερη επιτυχία από τις συστάσεις για μικρές αλλαγές, οι οποίες θα μπορούν να κοινοποιηθούν και να εφαρμοστούν με μεγαλύτερη ευκολία.
• Μπορεί να αναπτυχθεί εκπαιδευτικό υλικό για την υποστήριξη των FBDG. Σκοπός αυτού του υλικού είναι να εξηγήσει περαιτέρω το περιεχόμενο των κατευθυντήριων γραμμών και την εφαρμογή τους στην καθημερινή ζωή (εξήγηση του μεγέθους της μερίδας, κ.λπ). Συνιστάται όλα τα σχετικά ενδιαφερόμενα μέρη να συμμετάσχουν στην παραγωγή του εκπαιδευτικού υλικού δεδομένου ότι κατ’ αυτόν τον τρόπο βελτιώνεται η ποιότητα του υλικού.
• Οι FBDG πρέπει να κοινοποιούνται χρησιμοποιώντας ένα ευρύ φάσμα μέσων ενημέρωσης. Όταν ένα μήνυμα κοινοποιείται αρκετές φορές, από διαφορετικά μέσα ενημέρωσης, το μήνυμα γίνεται πιο ισχυρό και η απήχησή του θα είναι πιο σημαντική.
• Η κοινοποίηση των FBDG πρέπει να είναι στοχευμένη και να απευθύνεται σε σχετικές κοινωνικές ομάδες, ηλικιακές ομάδες, κ.λπ.
• Οι FBDG πρέπει να είναι χρηστικές, δηλαδή τα τρόφιμα που προτείνονται στις FBDG πρέπει να είναι οικονομικά, προσιτά και ποικίλα με τρόπο ώστε να ταιριάζουν στις διάφορες ομάδες του πληθυσμού. Αν οι FBDG δεν είναι εύχρηστες, δεν θα χρησιμοποιηθούν από το κοινό.
• Οι FBDG πρέπει να δοκιμαστούν. Πρώτα απ’ όλα, οι διαιτολόγοι και οι εκπρόσωποι των καταναλωτών (π.χ. εκπαιδευτικοί, επικεφαλής κοινοτήτων) πρέπει να ελέγξουν τις κατευθυντήριες γραμμές. Μετά την αναθεώρηση που θα γίνει με βάση αυτόν τον πρώτο έλεγχο, θα πρέπει να διεξαχθεί δεύτερος έλεγχος προκειμένου να διαπιστωθεί πόσο κατανοητές είναι.

Παράλληλα, η Επιστημονική Γνωμοδότηση της ΕΑΑΤ για τις FBDG προτείνει επίσης την ενσωμάτωση των FBDG σε «μία συνεπή πολιτική τροφίμων και διατροφής» που υπερβαίνει την απλή κοινοποίηση στους καταναλωτές προκειμένου η εφαρμογή να είναι αποτελεσματική.6

Αξιολόγηση FBDG

Στην έκθεση διαβούλευσης των FAO/ΠΟΥ, συζητείται η αξιολόγηση της έκβασης και της διαδικασίας. Σκοπός της αξιολόγησης της έκβασης είναι να αποτιμηθούν τα αποτελέσματα ή οι επιπτώσεις των FBDG (γνώσεις, στάση, συμπεριφορά, πρακτική, κ.λπ). Αυτό γίνεται κυρίως με τις έρευνες. Από την άλλη πλευρά, η αξιολόγηση της διαδικασίας συνεπάγεται την αποτίμηση του τρόπου διάδοσης ή εφαρμογής ενός μηνύματος. Το πιο σημαντικό ερώτημα που πρέπει να τίθεται όταν διενεργείται παρόμοια αξιολόγηση είναι κατά πόσο η εκστρατεία επικοινωνίας εφαρμόστηκε όπως είχε σχεδιαστεί. Με την αξιολόγηση της διαδικασίας, τα αποτελέσματα διατυπώνονται στο πλαίσιο των κατευθυντήριων γραμμών. Ως εκ τούτου, αν τα αποτελέσματα από την αξιολόγηση της έκβασης ήταν απογοητευτικά, η αξιολόγηση της διαδικασίας θα πρέπει να καταλήξει σε πληροφορίες σχετικές με τον τρόπο βελτίωσης της μετάδοσης του μηνύματος στο μέλλον.2

Για την παρακολούθηση και την αξιολόγηση, η ΕΑΑΤ κάνει διάκριση ανάμεσα στη δραστηριότητα και τις επιπτώσεις, σε αντίθεση με τους FAO/ΠΟΥ που αναφέρονται μόνο στην αξιολόγηση της έκβασης (όπου εμπεριέχονται η δραστηριότητα και οι επιπτώσεις). Είναι ευκολότερο να παρακολουθήσουμε τη δραστηριότητα παρά τις επιπτώσεις, δεδομένου ότι οι δείκτες δραστηριότητας μπορούν να συγκεντρωθούν και να εκφραστούν ποσοτικά με σχετική ευκολία (π.χ. αριθμοί φυλλαδίων, δίπτυχα που έχουν ζητηθεί/ διανεμηθεί/ πωληθεί). Αυτά τα στοιχεία μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την αξιολόγηση της ευαισθητοποίησης και της γνώσης των FBDG.6

Επίσης, η Επιστημονική Γνωμοδότηση της ΕΑΑΤ απαριθμεί τρόπους αξιολόγησης των επιπτώσεων.6 Οι απαριθμούμενοι δείκτες δεν έχουν την ίδια κλίμακα χρόνου από την άποψη της παρακολούθησης, η οποία πρέπει να λαμβάνεται υπόψη όταν χρησιμοποιείται.

• Αλλαγές στις πωλήσεις/ αγορές τροφίμων. Αλλαγές στις πωλήσεις/ αγορές τροφίμων.Σημειώστε ότι αυτά τα στατιστικά στοιχεία μπορεί να μην απεικονίζουν πιστά την κατανάλωση, επομένως θα πρέπει να είμαστε προσεκτικοί στην ερμηνεία των δεδομένων.
• Αλλαγές στη σύνθεση τροφίμων. Οι FBDG μπορούν να επηρεάσουν τη σύνθεση τροφίμων λειτουργώντας ως κινητήρια δύναμη για τη νέα παρασκευή προϊόντων. Η παρακολούθηση αυτού είναι σημαντική με την έννοια ότι πρέπει να έχουμε γνώσεις για τη σύνθεση των τροφίμων ώστε να υπολογίζουμε τις τάσεις πρόσληψης θρεπτικών συστατικών του πληθυσμού.
• Αλλαγές στη κατανάλωση τροφίμων/ θρεπτικών συστατικών. Οι δείκτες λαμβάνονται μέσω αντιπροσωπευτικών ερευνών για τη διατροφή.
• Αλλαγές στην κατάσταση υγείας. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν βιοδείκτες, ποσοστά νοσηρότητας και θνησιμότητας και πιο ειδικοί δείκτες.

Στην πραγματικότητα, για να υπολογιστεί η αποτελεσματικότητα των FBDG, είναι απαραίτητη η παρακολούθηση και αξιολόγηση των κατευθυντήριων γραμμών. Ακολούθως, τα αποτελέσματα της παρακολούθησης και της αξιολόγησης πρέπει να χρησιμοποιηθούν για να βελτιωθούν οι FBDG ή ο τρόπος εφαρμογής τους.

Οι FBDG στην Ευρώπη
Στο παρόν έγγραφο, τα περισσότερα παραδείγματα της μορφής που μπορεί να έχουν οι FBDG και του είδους των πληροφοριών που μπορεί να περιέχουν είναι από τη Δυτική Ευρώπη. Εφόσον οι FBDG της Κεντρικής και της Ανατολικής Ευρώπης αναπτύχθηκαν αργότερα και με βάση τις ήδη υπάρχουσες FBDG, μια επιλογή αυτών παρατίθεται στο παράρτημα.

Οι χώρες της Ευρώπης, στην πλειοψηφία τους, έχουν κάποια μορφή FBDG.1 Οι κατευθυντήριες γραμμές απαριθμούνται στον Πίνακα 1 (σελ. 6) με στοιχεία για τη μορφή τους και τις καλυπτόμενες συμβουλές. Σχεδόν όλες οι κατευθυντήριες γραμμές περιλαμβάνουν συμβουλές για τρόφιμα που περιέχουν λίπη, τρόφιμα που περιέχουν ζάχαρη και την κατανάλωση φρούτων και λαχανικών. Επίσης, συχνά περιέχουν συμβουλές για την κατανάλωση τροφίμων που περιέχουν πρωτεΐνες, τροφίμων πλούσιων σε υδατάνθρακες και διαιτητικές ίνες, τον περιορισμό του αλατιού, τη λήψη αρκετών υγρών, τον έλεγχο της πρόσληψης αλκοόλ και του σωματικού βάρους και για άλλες πτυχές του τρόπου ζωής όπως η υιοθέτηση αρκετής σωματικής δραστηριότητας και τα τακτικά γεύματα. Περιστασιακά, περιέχουν συμβουλές για την υγιεινή των τροφίμων.

Ορισμένες χώρες, για παράδειγμα η Ιταλία και η Δανία, έχουν έναν κατάλογο μηνυμάτων με βάση τα τρόφιμα (βλ. πλαίσιο κατωτέρω) ενώ άλλες παρουσιάζουν τις δικές τους FBDG σε διαφορετικές γραφικές μορφές. Οι γραφικές μορφές συζητούνται στην επόμενη ενότητα.

Διατροφικές συμβουλές Δανίας και Ιταλίας προς τον πληθυσμό

Οι 8 διατροφικές συμβουλές της Δανίας

• Να τρώτε 6 τεμάχια φρούτων και λαχανικών ημερησίως
• Να τρώτε ψάρια και προϊόντα ψαριού αρκετές φορές την εβδομάδα
• Να τρώτε πατάτες, ρύζι, ζυμαρικά και ψωμί ολικής άλεσης κάθε μέρα
• Να περιορίσετε τη λήψη ζάχαρης, ιδίως από αναψυκτικά, ζαχαρώδη προϊόντα και κέικ
• Να τρώτε λιγότερα λίπη, ιδίως λίπη από κρέας και γαλακτοκομικά προϊόντα
• Να τρώτε ποικιλία τροφίμων και να διατηρείτε κανονικό βάρος
• Να πίνετε νερό όποτε διψάτε
• Να ασχολείστε με κάποια μορφή σωματικής δραστηριότητας τουλάχιστον 30 λεπτά ημερησίως

Να ασχολείστε με κάποια μορφή σωματικής δραστηριότητας τουλάχιστον 30 λεπτά ημερησίως
Αυτές οι συμβουλές απαριθμούνται επίσης στην Πυξίδα Τροφίμων της Δανίας.
Πηγή: The Danish Veterinary and Food Administration

Οι κατευθυντήριες γραμμές της Ιταλίας

•Να προσέχετε το βάρος σας και να αθλείστε
•Περισσότερα δημητριακά, λαχανικά, βολβοί και φρούτα
•Λίπη: να επιλέγετε ποιότητα και να περιορίσετε ποσότητα
•Σάκχαρα, γλυκά, ζαχαρούχα ποτά: μόνο τη σωστή ποσότητα
•Να πίνετε πολύ νερό κάθε μέρα
•Αλάτι; Καλύτερα λίγο
•Αλκοολούχα ποτά: – μόνο σε περιορισμένες ποσότητες
•Να έχετε ποικιλία στις επιλογές σας
•Ειδικές συμβουλές για ειδικά άτομα
•Η ασφάλεια των τροφίμων σας εξαρτάται και από εσάς
Πηγή: Linee Guida per una sana alimentazione italiana

Γραφικές μορφές
Οι περισσότερες χώρες έχουν αναπτύξει μια γραφική απεικόνιση των FBDG για να παρουσιάζουν τις αναλογίες των διαφόρων τροφίμων με παρόμοια χαρακτηριστικά που πρέπει να περιλαμβάνονται σε ένα ισορροπημένο διαιτολόγιο, παρότι μπορεί να έχουν και έναν κατάλογο μηνυμάτων ή συμβουλών. Οι γραφικές απεικονίσεις παρέχουν ένα φιλικό προς τον καταναλωτή πλαίσιο με τρόπο ώστε, αν τα τρόφιμα από τις βασικές ομάδες καταναλώνονται καθημερινά, γίνεται ένα σημαντικό πρώτο βήμα προς την επίτευξη της υγιεινής διατροφής, χωρίς ιδιαίτερες γνώσεις των θρεπτικών συστατικών.

Ένας από τους πιο πρώιμους τρόπους ομαδοποίησης των τροφίμων στηριζόταν στα «τρόφιμα με βάση τα φυτά» και τα «τρόφιμα με βάση τα ζώα», διότι ήταν ένας διαχωρισμός με τον οποίο οι περισσότεροι άνθρωποι ήταν εξοικειωμένοι. Οι γραφικές FBDG, στην πλειοψηφία τους, διαχωρίζουν περαιτέρω τα «τρόφιμα με βάση τα ζώα» σε δύο ξεχωριστές ομάδες:

• την «ομάδα κρέατος» που περιλαμβάνει επίσης ψάρι, αυγά, όσπρια και, σε ορισμένες περιπτώσεις, ξηρούς καρπούς (π.χ. Ισπανία, Γερμανία, Αυστρία) και είναι ιδιαίτερα σημαντική για την πρόσληψη σιδήρου•
• την «ομάδα γάλακτος και γαλακτοκομικών προϊόντων», η οποία είναι ιδιαίτερα σημαντική για την πρόσληψη ασβεστίου.
  Η ένταξη εναλλακτικών μη ζωικών τροφίμων σε αυτές τις ομάδες έχει σημασία για τους χορτοφάγους.

Ομοίως, τα «τρόφιμα με βάση τα φυτά» συνήθως υποδιαιρούνται σε:

• «δημητριακά» (συμπεριλαμβανομένων πατατών), που παρέχουν μια πηγή ενέργειας χωρίς λίπη και ορισμένα είδη ινών•
• «φρούτα και λαχανικά» που είναι σημαντικά για τη βιταμίνη C καθώς και για άλλα μικροθρεπτικά συστατικά και προστατευτικά στοιχεία.

Για παράδειγμα, το γράφημα της Τουρκίας απαρτίζεται από αυτές τις τέσσερις υπο-ομάδες. Μερικές φορές, δημιουργείται μια άλλη ομάδα διαχωρίζοντας τα «φρούτα» από τα «λαχανικά», όπως συμβαίνει στις κατευθυντήριες γραμμές της Πορτογαλίας, της Ελλάδας και ορισμένων Σκανδιναβικών χωρών.

Τα τρόφιμα που περιέχουν ζάχαρη εμφανίζονται ως ξεχωριστή ομάδα σε ορισμένα σχήματα αλλά περισσότερο συνδυάζονται με τα λίπη και έλαια σε μια κατηγορία λιπαρών και σακχαρωδών τροφίμων που περιλαμβάνει ζαχαρώδη προϊόντα, είδη αρτοποιίας και αναψυκτικά. Σε αυτή την ομάδα αποδίδεται πάντοτε μικρή αναλογία του συνόλου για να υποδειχθεί ότι αυτά τα τρόφιμα πρέπει να καταναλώνονται σε πολύ μικρότερες ποσότητες από τις άλλες ομάδες, οι οποίες αποτελούν τη βάση της υγιεινής διατροφής. Σε ορισμένα σχήματα, τα λίπη και τα έλαια αποτελούν αυτοτελή ομάδα και, στις FBDG που αναπτύχθηκαν για την Ελλάδα και την Ισπανία, δίνεται έμφαση στο ελαιόλαδο ώστε να ενθαρρυνθεί η χρήση του έναντι άλλων λιπών.

Ορισμένοι οδηγοί περιλαμβάνουν επίσης υγρά ή το νερό και τη σωματική δραστηριότητα ως μέρος της γραφικής απεικόνισης. Οι περισσότεροι οδηγοί περιλαμβάνουν συμβουλές για αυτές τις δύο πτυχές ενός υγιεινού τρόπου ζωής στις πρόσθετες πληροφορίες που συνοδεύουν το γράφημα, όπως είναι το κείμενο δίπλα στο γράφημα, ένα δίπτυχο, ένα φυλλάδιο, ή η σχετική ιστοσελίδα.

ορισμένα είδη ινών•

•«φρούτα και λαχανικά» που είναι σημαντικά για τη βιταμίνη C καθώς και για άλλα μικροθρεπτικά συστατικά και προστατευτικά στοιχεία.
Για παράδειγμα, το γράφημα της Τουρκίας απαρτίζεται από αυτές τις τέσσερις υπο-ομάδες. Μερικές φορές, δημιουργείται μια άλλη ομάδα διαχωρίζοντας τα «φρούτα» από τα «λαχανικά», όπως συμβαίνει στις κατευθυντήριες γραμμές της Πορτογαλίας, της Ελλάδας και ορισμένων Σκανδιναβικών χωρών.

Τα τρόφιμα που περιέχουν ζάχαρη εμφανίζονται ως ξεχωριστή ομάδα σε ορισμένα σχήματα αλλά περισσότερο συνδυάζονται με τα λίπη και έλαια σε μια κατηγορία λιπαρών και σακχαρωδών τροφίμων που περιλαμβάνει ζαχαρώδη προϊόντα, είδη αρτοποιίας και αναψυκτικά. Σε αυτή την ομάδα αποδίδεται πάντοτε μικρή αναλογία του συνόλου για να υποδειχθεί ότι αυτά τα τρόφιμα πρέπει να καταναλώνονται σε πολύ μικρότερες ποσότητες από τις άλλες ομάδες, οι οποίες αποτελούν τη βάση της υγιεινής διατροφής. Σε ορισμένα σχήματα, τα λίπη και τα έλαια αποτελούν αυτοτελή ομάδα και, στις FBDG που αναπτύχθηκαν για την Ελλάδα και την Ισπανία, δίνεται έμφαση στο ελαιόλαδο ώστε να ενθαρρυνθεί η χρήση του έναντι άλλων λιπών.

Ορισμένοι οδηγοί περιλαμβάνουν επίσης υγρά ή το νερό και τη σωματική δραστηριότητα ως μέρος της γραφικής απεικόνισης. Οι περισσότεροι οδηγοί περιλαμβάνουν συμβουλές για αυτές τις δύο πτυχές ενός υγιεινού τρόπου ζωής στις πρόσθετες πληροφορίες που συνοδεύουν το γράφημα, όπως είναι το κείμενο δίπλα στο γράφημα, ένα δίπτυχο, ένα φυλλάδιο, ή η σχετική ιστοσελίδα.

Τροφικές πυραμίδες
Η πιο δημοφιλής γραφική απεικόνιση των FBDG έχει τη μορφή πυραμίδας. Η Αυστρία, το Βέλγιο, η Φινλανδία, η Ελλάδα, η Ιρλανδία, η Λετονία, η Ισπανία, η Γερμανία και η Ελβετία είναι ορισμένες από τις χώρες που χρησιμοποιούν τέτοια τροφική πυραμίδα ως οδηγό.

Η ιρλανδική τροφική πυραμίδα είναι χαρακτηριστική υπό την έννοια ότι έχει πέντε ομάδες, όπου η καθεμία σχηματίζει ένα επίπεδο. Το βασικό επίπεδο που καλύπτει το πλατύτερο μέρος της πυραμίδας προορίζεται για την ομάδα τροφίμων από την οποία πρέπει να καταναλώνουμε τις μεγαλύτερες ποσότητες, δηλαδή «ψωμί, δημητριακά και πατάτες» και το στενό πάνω επίπεδο απεικονίζει την ομάδα από την οποία πρέπει να καταναλώνουμε τις λιγότερες ποσότητες, δηλαδή «έλαια, λίπη και σακχαρώδη τρόφιμα». Πάνω από το βασικό επίπεδο βρίσκονται τα «φρούτα και τα λαχανικά», στο μεσαίο επίπεδο βρίσκονται «γάλα, τυρί και γιαούρτι» και κάτω από το ανώτερο επίπεδο βρίσκονται «κρέας, ψάρι και εναλλακτικά τρόφιμα». Οι συμβουλές για την κατανάλωση αρκετού νερού δίνονται κοντά σε αυτό το σημείο.

Τροφική Πυραμίδα Ιρλανδίας

Η Ελβετική πυραμίδα διαφέρει από την Ιρλανδική υπό την έννοια ότι τα φρούτα και τα λαχανικά βρίσκονται στο επίπεδο κάτω από τα δημητριακά, οι ομάδες γάλακτος και κρέατος συνδυάζονται σε ένα επίπεδο ενώ τα τρόφιμα που περιέχουν ζάχαρη έχουν δικό τους τμήμα στην κορυφή πάνω από τα λίπη και τα έλαια.

Τροφική Πυραμίδα Ελβετίας

Οι πυραμίδες του Βελγίου και της Ελβετίας απεικονίζουν τα υγρά ως πρόσθετη ομάδα τροφίμων στη βάση. Επιπλέον, τόσο η βελγική όσο και η ελβετική πυραμίδα περιλαμβάνει τη σωματική δραστηριότητα στο γράφημα, αλλά έξω από την πυραμίδα.

Τροφική Πυραμίδα Βελγίου

Η ισπανική πυραμίδα προσθέτει συστάσεις για το νερό και την άσκηση κάτω από τη βάση του γραφήματος και απεικονίζει συμβουλές για μετρημένη πρόσληψη κρασιού και μπύρας στο πλάι της πυραμίδας.

Τροφική Πυραμίδα Ισπανίας

Αμφότερες οι τροφικές πυραμίδες της Ελλάδας και της Ισπανίας αντικατοπτρίζουν την τοπική κουλτούρα και τις συμβουλές για την υγεία περιλαμβάνοντας μια μικρή υπο-ενότητα στο μέσο των πυραμίδων τους για το ελαιόλαδο.

Τροφική Πυραμίδα Ελλάδας

Όπως συμβαίνει με όλα τα προαναφερόμενα παραδείγματα, το γράφημα της Λετονίας δίνει πρόσθετες πληροφορίες στο πλάι της πυραμίδας. Αν και εδώ, παρουσιάζονται τα ποσοστά που αντιπροσωπεύουν την ιδανική συμβολή των ομάδων τροφίμων στην υγιεινή διατροφή. Επίσης, τα υγρά παρουσιάζονται στη βάση της πυραμίδας.

Τροφική Πυραμίδα Λετονίας

Η Γερμανία χρησιμοποιεί μια τρισδιάστατη πυραμίδα που παρέχει ποιοτικές (θρεπτικός ρόλος των τροφίμων) καθώς και ποσοτικές (πόσο μέρος του συγκεκριμένου τροφίμου σε σχέση με άλλα) συμβουλές για την κατανάλωση τροφίμων.

Οι τέσσερις πλευρές της πυραμίδας αφιερώνονται στις ακόλουθες ομάδες τροφίμων:

•Τρόφιμα πρωταρχικά φυτικής προέλευσης. Τα κριτήρια για την ομαδοποίηση στη βάση, το μέσο ή την κορυφή της πυραμίδας συνίστανται στη θερμιδική πυκνότητα, τη θρεπτική πυκνότητα (βιταμίνες, ανόργανα στοιχεία, φυτοθρεπτικά συστατικά, ίνες), τις προληπτικές πτυχές (καρκίνος, καρδιοπάθεια).
•Τρόφιμα πρωταρχικά ζωικής προέλευσης. Τα κριτήρια για την ομαδοποίηση στη βάση, το μέσο ή την κορυφή της πυραμίδας συνίστανται στη θερμιδική πυκνότητα, τη θρεπτική πυκνότητα (π.χ. ασβέστιο, σίδηρος, ψευδάργυρος, σελήνιο, βιταμίνες Β, βιταμίνη D), την ποιότητα λίπους (κορεσμένα λίπη, ω-3 λιπαρά οξέα).
•Διαιτητικά λίπη και έλαια. Τα κριτήρια τοποθέτησης για τα λίπη είναι: σύνθεση ω-3 λιπαρού οξέος, ω-6, ω-9 λιπαρά οξέα, κορεσμένα λίπη, λόγος ω-6 προς ω-3 λιπαρά οξέα), βιταμίνη Ε, χοληστερόλη, trans λιπαρά, εφαρμογή στη μαγειρική. Κριτήρια για τα έλαια: λόγος ω-6 προς ω-3 λιπαρά οξέα, περιεκτικότητα σε βιταμίνη Ε.
•Ποτά. Τα κριτήρια τοποθέτησης είναι: θερμιδική αξία (μέτρια: < 7% υδατάνθρακες, υψηλή: > 7% υδατάνθρακες), απαραίτητα θρεπτικά συστατικά, φυτοθρεπτικά συστατικά, διεγερτικά, γλυκαντικές ουσίες.
Τα χρώματα στα αριστερά καθεμίας από τις τέσσερις πλευρές της Γερμανικής πυραμίδας είναι τα χρώματα του φωτεινού σηματοδότη που υποδηλώνουν τη θρεπτική αξία των τροφίμων και, συνεπώς, παρέχουν συμβουλές για τις ποσότητες που πρέπει να καταναλώνονται. Τα χρώματα του φωτεινού σηματοδότη ισχύουν για τρόφιμα εντός της ίδιας ομάδας τροφίμων.

Η βάση της τρισδιάστατης πυραμίδας απεικονίζει έναν κύκλο που παρουσιάζει τις σχετικές αναλογίες κάθε ομάδας του διαιτολογίου. Γι’ αυτό, τα τρόφιμα με βάση τα φυτά διαιρούνται σε «φρούτα και λαχανικά» και «δημητριακά» και λαμβάνουν πολύ μεγαλύτερη αναλογία του κύκλου από τα τρόφιμα με βάση τα ζώα. Τα λίπη καταλαμβάνουν πολύ μικρό ποσοστό του συνόλου και το νερό καλύπτει το κέντρο.

Τροφική Πυραμίδα Γερμανίας

Η αυστριακή πυραμίδα, όπως οι πυραμίδες του Βελγίου και της Ελβετίας, απεικονίζει τα υγρά ως πρόσθετη ομάδα τροφίμων στη βάση ενός δυσδιάστατου γραφήματος και διαφέρει από την ιρλανδική υπό την έννοια ότι τα φρούτα και τα λαχανικά βρίσκονται ένα επίπεδο κάτω από τα δημητριακά, οι ομάδες γάλακτος και κρέατος συνδυάζονται σε ένα επίπεδο και τα τρόφιμα που περιέχουν ζάχαρη έχουν δικό τους τμήμα στην κορυφή, πάνω από τα λίπη και τα έλαια.

Τροφική Πυραμίδα Αυστρίας

Ο ΠΟΥ Ευρώπης έχει αναπτύξει την πυραμίδα CINDI (από τις αγγλικές λέξεις Countrywide Integrated Non-communicable Disease Intervention programme-πρόγραμμα Εθνικής Ολοκληρωμένης Παρέμβασης Μη-μεταδοτικών Νόσων).8 Η ιδιαιτερότητα αυτής της πυραμίδας έγκειται στη χρήση χρωματικών κωδικών όπως αυτοί που χρησιμοποιούνται σε ένα φωτεινό σηματοδότη. Το πράσινο χρώμα βρίσκεται στη βάση της πυραμίδας (δημητριακά, φρούτα και λαχανικά) και, συνεπώς, δηλώνει ότι αυτά τα τρόφιμα πρέπει να αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος του διαιτολογίου. Το γάλα και τα γαλακτοκομικά προϊόντα καθώς και το κρέας, το ψάρι και τα αυγά βρίσκονται στο πορτοκαλί, μεσαίο κομμάτι της πυραμίδας. Το πορτοκαλί χρώμα σημαίνει ότι μόνο μέτριες ποσότητες αυτών των τροφίμων είναι απαραίτητες για μια υγιεινή, ισορροπημένη διατροφή. Το κόκκινο βρίσκεται στην κορυφή της πυραμίδας, καλύπτοντας τα λίπη, τα έλαια και τα σάκχαρα. Το κόκκινο χρώμα ενημερώνει το κοινό ότι μόνο πολύ μικρές ποσότητες αυτών των τροφίμων είναι απαραίτητες.

Τροφική Πυραμίδα CINDI

Κύκλοι τροφίμων
Η άλλη συνήθης μορφή γραφήματος που χρησιμοποιείται για τις FBDG στην Ευρώπη είναι ένας κύκλος που χωρίζεται σε μέρη όπως το κέικ. Κάθε μέρος περιέχει μια ομάδα τροφίμων που είναι παρόμοια με αυτά που χρησιμοποιούνται στις πυραμίδες. Κύκλοι έχουν αναπτυχθεί στην Πορτογαλία, τη Σουηδία και το Ηνωμένο Βασίλειο (απεικονίζεται ως πιάτο). Η Φινλανδία και η Ισπανία χρησιμοποιούν τον κύκλο καθώς και την πυραμίδα ενώ η Γερμανική πυραμίδα απεικονίζει έναν κύκλο στη βάση της τρισδιάστατης πυραμίδας της. Οι Κάτω Χώρες έχουν έναν τροχό, το κέντρο του οποίου χρησιμοποιείται για μηνύματα σχετικά με τα τρόφιμα. Οι περισσότεροι κύκλοι χωρίζονται αναλογικά σύμφωνα με τις συνιστώμενες ποσότητες από κάθε ομάδα τροφίμων. Τα γραφήματα της Πορτογαλίας και της Ισπανίας έχουν νερό στο κέντρο του κύκλου ενώ ο ισπανικός κύκλος απεικονίζει το νερό και την άσκηση στο κέντρο.

Το πιάτο της καλής διατροφής (Ηνωμένο Βασίλειο) Ο Ισπανικός τροχός

Άλλα οπτικά συνθήματα
Εικόνες με παραδείγματα από κάθε ομάδα τροφίμων περιλαμβάνονται γενικά μέσα σε κάθε ομάδα τροφίμων είτε ως φωτογραφίες είτε ως σχεδιαγράμματα. Πρέπει να επιδειχθεί ιδιαίτερη φροντίδα και προσοχή στην επιλογή και το σχεδιασμό των εικόνων ώστε να εξασφαλιστεί ότι περιλαμβάνονται χαρακτηριστικά τρόφιμα, ότι δεν παραλείπεται κανένα σημαντικό στοιχείο, ότι γίνεται καλός συνδυασμός για την τοπική κουλτούρα και ότι οπτικά είναι ελκυστικές. Όπου το γράφημα περιλαμβάνει υγρά και σωματική δραστηριότητα, αυτό γίνεται με εικονογράφηση.

Τις περισσότερες φορές, χρησιμοποιούνται διαφορετικά χρώματα για διαφορετικές ομάδες χωρίς συγκεκριμένο νόημα, με ορισμένες εξαιρέσεις (π.χ. η πυραμίδα CINDI που περιγράφηκε ανωτέρω, και η Γερμανική πυραμίδα όπου τα χρώματα υποδηλώνουν την ποιότητα των διαφορόρων προϊόντων εντός μιας ομάδας τροφίμων).

Στην Ουγγαρία, ο οδηγός συνοδεύεται από ένα γράφημα στο σχήμα σπιτιού όπου το ισόγειο, ο πρώτος όροφος, η στέγη και η καμινάδα απεικονίζουν διαφορετικές ομάδες τροφίμων.

Οι γαλλικές FBDG απεικονίζονται ως σκαλοπάτια. Τα τρόφιμα από τα οποία μπορούν να καταναλωθούν μεγαλύτερες ποσότητες βρίσκονται στην κορυφή της σκάλας, ενώ τα τρόφιμα που πρέπει να καταναλώνονται μόνο σε μικρές ποσότητες βρίσκονται στη βάση. Επίσης, οι Γαλλικές κατευθυντήριες γραμμές παρουσιάζονται σε έναν πίνακα που περιέχει συστάσεις για την ποσότητα καθεμίας από τις έξι ομάδες τροφίμων, το αλάτι και τα υγρά που πρέπει να καταναλώνονται. Επιπλέον, ο πίνακας απεικονίζει τις συστάσεις για σωματική δραστηριότητα.

Σπίτι Ουγγαρίας

Σκαλοπάτια Γαλλίας

Πρόσθετες πληροφορίες
Παρότι οι γραφικές μορφές των FBDG, γενικά, έχουν σχεδιαστεί με σκοπό να λειτουργούν αυτόνομα, γενικά κάποιο πρόσθετο κείμενο είναι απαραίτητο για λόγους αποσαφήνισης. Αυτό το κείμενο μπορεί να προσλάβει τις ακόλουθες μορφές:

1.Κείμενο σχεδιασμένο να είναι μέρος του γραφήματος. Περιλαμβάνεται η χρήση των ονομάτων των ομάδων τροφίμων (όπως στο πιάτο του Ηνωμένου Βασιλείου) ή των τροφίμων εντός της ομάδας (π.χ. η Γερμανική τρισδιάστατη πυραμίδα) ή του συνιστώμενου αριθμού μερίδων (π.χ. η Ιρλανδική πυραμίδα).
2.Κείμενο τοποθετημένο κοντά στο γράφημα είτε σε αφίσα, απλό δίπτυχο ή στην ίδια ιστοσελίδα. Αυτό το κείμενο παρέχει περαιτέρω πληροφορίες και συμβουλές για τα είδη τροφίμων και τις ποσότητες που πρέπει να καταναλώνονται για κάθε ομάδα καθώς επίσης πρόσθετες χρήσιμες πληροφορίες που μπορούν να περιλαμβάνουν ακόμα και συμβουλές για υγρά, αλκοόλ, σωματική δραστηριότητα και σωματικό βάρος.
3.Ένα πιο λεπτομερές φυλλάδιο, μικρό έντυπο ή ιστοσελίδα που παρέχει περαιτέρω πληροφορίες και συμβουλές, συμπεριλαμβανομένων ορισμένων στοιχείων για τα θρεπτικά συστατικά.
4.Ένα μεγαλύτερο έντυπο που υπερβαίνει τις FBDG και παραθέτει περισσότερες λεπτομέρειες για το διαιτολόγιο και τη διατροφή, το οποίο είναι κατάλληλο για επαγγελματίες της υγείας, δασκάλους και ενδιαφερόμενους καταναλωτές.
Πιθανά θέματα με τις γραφικές FBDG
Οι FBDG δεν είναι ακριβής επιστήμη αλλά κατευθυντήριες γραμμές που βοηθούν τους ανθρώπους να διαχειρίζονται και να βελτιώνουν την ποιότητα του διαιτολογίου τους. Οι γραφικές απεικονίσεις, με ελάχιστο όγκο κειμένου, είναι χρήσιμες αλλά μπορεί να υποδηλώνουν ότι όλοι πρέπει να τρώνε ακριβώς την ίδια ποσότητα από κάθε ομάδα τροφίμων κάθε ημέρα.

Ως άτομα, δεν έχουμε όλοι ακριβώς τις ίδιες διατροφικές ανάγκες και περισσότερα από ένα διατροφικά πρότυπα εναρμονίζονται με την καλή υγεία. Τα άτομα πρέπει να στοχεύουν στην ισορροπία που προτείνεται για διάστημα αρκετών ημερών ή εβδομάδων. Με αυτόν τον τρόπο, τρόφιμα που δεν πρέπει να καταναλώνονται κάθε ημέρα αποκτούν κάποια θέση στο διαιτολόγιο.

Οι γραφικές FBDG έχουν ακόμα να επιλύσουν το ζήτημα χειρισμού των πιάτων με συνδυασμούς τροφίμων και των έτοιμων προς κατανάλωση τροφών. Για παράδειγμα, πού εντάσσονται στο σχήμα τρόφιμα όπως η πίτσα και οι τηγανιτές πατάτες;

Τροφική Πυραμίδα Αμερικής

Παρότι η πυραμίδα είναι η συνηθέστερη μορφή, έχει επικριθεί από ορισμένα άτομα επειδή δείχνει τα σακχαρώδη/ λιπαρά τρόφιμα, από τα οποία πρέπει να τρώμε μόνο μικρές ποσότητες, πιο σημαντικά καθώς τα τοποθετεί στην κορυφή. Η πρόσφατα αναθεωρημένη Αμερικανική πυραμίδα «My Pyramid» έχει αλλάξει εντελώς την απεικόνιση με τρόπο ώστε οι ομάδες τροφίμων να παρουσιάζονται κάθετα και όχι οριζόντια, όπου όλες ξεκινάνε από τη βάση και συναντιούνται στο σημείο στην κορυφή.9 Συνεπώς, οι λωρίδες που οριοθετούν τις ομάδες τροφίμων είναι ευρύτερες στη βάση και στενότερες στην κορυφή, προφανώς για να ενσταλάξουν την ιδέα ότι όλα τα τρόφιμα εντός μιας ομάδας δεν έχουν την ίδια αξία. Μας υπενθυμίζει να τρώμε κυρίως τρόφιμα χωρίς στερεά λίπη και πρόσθετα σάκχαρα. Τρόφιμα όπως γλυκά και κέικ δεν περιλαμβάνονται στο γράφημα και αποκαλούνται «προαιρετικά τρόφιμα».

Σε κάθε χώρα, καταβάλλονται σημαντικές προσπάθειες να αποκτήσουν οι FBDG συνάφεια με εθνικά ζητήματα της δημόσιας υγείας και να καταστούν οι συστάσεις για τα θρεπτικά συστατικά κατανοητές και οπτικά ελκυστικές στους καταναλωτές. Ωστόσο, έχουν γίνει πολύ λίγες έρευνες σχετικά με την επίδραση που ασκούν οι FBDG σε αυτά που τρώνε οι άνθρωποι.

Συμπεράσματα
Σχεδόν όλες οι Ευρωπαϊκές χώρες έχουν αναπτύξει FBDG. Όλες βασίζονται στην αρχή της παροχής οδηγιών για μια υγιεινή, ισορροπημένη διατροφή που θα συμβάλλει στην αποτροπή μη μεταδοτικών νόσων όπως η καρδιοπάθεια και ο καρκίνος. Οι συνήθεις συστάσεις περιλαμβάνουν την κατανάλωση πολλών φρούτων, λαχανικών και σύνθετων υδατανθράκων, καθώς και την επιλογή τροφίμων με χαμηλότερη περιεκτικότητα σε κορεσμένα λίπη, αλάτι και ζάχαρη. Η χρήση ομάδων τροφίμων, όπως στις τροφικές πυραμίδες και τους κύκλους, εξασφαλίζει την ένταξη όλων των βασικών τροφίμων και δίνει θετικά μηνύματα για αυτά που πρέπει να τρώμε καθώς και ορισμένα εξειδικευμένα στοιχεία που μας βοηθούν να αποφεύγουμε την υπερβολική κατανάλωση ορισμένων τροφίμων. Παρότι οι λεπτομέρειες μπορεί να ποικίλλουν – δεδομένου ότι έχουν καταρτιστεί FBDG από διαφορετικούς φορείς σε διαφορετικές περιόδους και για χρήση σε διαφορετικές κουλτούρες – υπάρχουν πολλές ομοιότητες ανάμεσα σε όλες τις Ευρωπαϊκές FBDG.

Το σχέδιο Eurodiet, η ΕΑΑΤ και οι FAO/ΠΟΥ παρέχουν οδηγίες για την ανάπτυξη, εφαρμογή και αξιολόγηση των FBDG. Τα κύρια στοιχεία στο στάδιο ανάπτυξης είναι ότι τα θρεπτικά κενά, οι πιθανές προσλήψεις, τα χαρακτηριστικά τρόφιμα και τα φάσματα των ορθών επιλογών προσδιορίζονται πριν από τη διατύπωση των FBDG. Προκειμένου να εφαρμοστούν με αποτελεσματικότητα, τα μηνύματα των FBDG πρέπει να είναι λειτουργικά και η κοινοποίησή τους σύντομη, εύληπτη και πολιτιστικά αποδεκτή ώστε να είναι εγγυημένη η ευρεία κατανόησή τους από το κοινό. Η κατανόηση αυτή μπορεί να ενισχυθεί με επαναλαμβανόμενες, στοχευμένες κοινοποιήσεις μέσω διαφόρων διαύλων επικοινωνίας. Η παρακολούθηση των αλλαγών στη σύνθεση τροφίμων, των καταναλωτικών προτύπων και της κατάστασης της δημόσιας υγείας θα συμβάλλει στην αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των FBDG και στην υλοποίηση κατάλληλων προσαρμογών.

Περαιτέρω αναγνώσματα

1.World Health Organisation European Region. Food based dietary guidelines in the WHO European Region. Copenhagen: WHO, Europe, 2003 – www.euro.who.int/Document/E79832.pdf
2.Food and Agricultural Organization, World Heath Organisation. Preparation and use of Food-Based Dietary Guidelines. Report of a joint FAO/WHO consultation. Nicosia, Cyprus: WHO, 1996 – www.fao.org/docrep/X0243E/x0243e00.htm
3.International Life Sciences Institute (ILSI) Europe. National Food Based Dietary Guidelines: Experiences, Implications and Future Directions. Summary Report of a Workshop held on 28-30 April 2004 in Budapest, Hungary.
4.Gibney MJ, Sandstrom B. A framework for food-based dietary guidelines in the European Union. Public Health Nutrition 2001;4:293-305.
5.European Food Safety Authority. Development of Food-based Dietary Guidelines. EFSA Scientific Colloquium No 5 Summary Report. Parma, Italy: EFSA, 2007
6.European Food Safety Authority. Scientific Opinion of the Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies on a request from the EC on Food-Based Dietary Guidelines. Question No EFSQ-Q-2005-015c. Agreed on 2 July 2008 for release for public consultation. http://www.efsa.europa.eu/en/efsajournal/pub/1460.htm
7.The EURRECA Network of Excellence is funded by the European Commission Contract n° FP6 036196-2 FOOD – www.eurreca.org
8.World Health Organisation European Region. CINDI dietary guide. Copenhagen: WHO, Europe, 2000. – http://www.euro.who.int/Document/E70041.pdf
9.United States Department of Agriculture. – http://www.mypyramid.gov/

Σύνδεσμοι με FBDG

Χώρα Σύνδεσμος διαδικτυακής τοποθεσίας ή παραπομπή
Αυστρία http://www.gesundesleben.at/essen-und-trinken/gesund-essen/ernaehrungspyramide
/die-ernaehrungspyramide-baut-auf
Αλβανία Recommendations for a healthy nutrition in Albania, December 2008.
Authors: Gazmend Bejtja, Marita Selfo, Nedime Ceka (Ministry of Health), Rudina Cakraj (Ministry of Agriculture, food and consumer protection), Shpresa Rama (Ministry of Education and Science), Jeta Lakrori, Jolanda Hyska, Engjell Mihali, Lindita Molla (Institute of Public Health), Besa Shehu (Regional Directory of Public Health Tirane); Natasha Xhindoli, Suzana Gjipali (Center for Development and Education of children Tirane).

Βέλγιο www.mijnvoedingsplan.be
https://portal.health.fgov.be/pls/portal/docs/PAGE/INTERNET_PG
/HOMEPAGE_MENU/MIJNGEZONDHEID1_MENU/PRODUITSDE
CONSOMMATION1_MENU/ALIMENTATION1_MENU/PLANNUTRITIONSANTE1
_MENU/ALIMENTATIONSAINE1_MENU/
ALIMENTATIONSAINE1_DOCS/GUIDE_GENERAL.PDF
Βοσνία και Ερζεγοβίνη Title: Vodic o ishrana za odraslu populaciju – Bosnian, Vodiq o prehani za odraslu populaciju – Croatian.
Publisher: Institute of Public Health of Federation of Bosnia and Herzegovina, 2004
Authors: A. Filipovic Hadziomeragic, A. Vilic Svraka, F. Jusupovic.
Editors: Z. Vucina, A. Filipovic/Hadziomeragic

Βουλγαρία Food Based Dietary Guidelines for Adults in Bulgaria 2006 MH, NCPHP
Authors: S. Petrova, K. Angelova, D. Bajkova et al.

Κροατία Dietary Guidance for Adults, 2002. mr.sc. Katica Antonic Degac…et al.
Zagreb, Croatian National Institute of Public Health, Academy of Medical Sciences of Croatia

Δημοκρατία της Τσεχίας www.szu.cz/chzp/rep03/szu_03an/ka04_07.htm
Δανία http://www.altomkost.dk/forside.htm
Εσθονία Vaask, S., Liebert, T., Maser, M., Pappel, K., Pitsi, T., Saava, M., Sooba, E., Vihalemm, T., Villa, I.
Estonian Nutrition and Food Recommendations. – Estonian Society of Nutritional Science, National Institute for Health Development, 2006. 117 pp. (In Estonian).
Φινλανδία www.mmm.fi/ravitsemusneuvottelukunta/
Γαλλία www.inpes.sante.fr
http://www.mangerbouger.fr/

Γερμανία www.dge.de/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=40
Ελλάδα www.nut.uoa.gr/english/index.asp?page=302
Ουγγαρία ftp://ftp.fao.org/es/esn/nutrition/dietary_guidelines/hun.pdf
Ιρλανδία www.healthinfo.ie
Ιταλία www.inran.it/servizi_cittadino/stare_bene/guida_corretta_alimentazione
/Linee%20Guida.pdf
Λετονία www.vm.gov.lv/indew.php?id=198&top=117
Λιθουανία Recommendations on a healthy diet. 2005, Kaunas University of Medicine, National Nutrition Centre under Ministry of Health, Faculty of Medicine of Vilnius University. Endorsed by Ministry of Health. Published in Lithuanian.
Κάτω Χώρες www.voedingscentrum.nl/voedingscentrum/Public/Dynamisch/hoe+eet+ik+gezond
/hoeveelheden+per+dag/hoeveelheden+per+dag_.htm
Πολωνία 1. Olej rzepakowy- nowy surowiec, nowa prawda (Rapeseed oil- new raw material, new truth). A monograph edited by Krzymanski J. et al, published in Polish in Warsaw in 2009 and including a chapter contributed by Szostak W.B., National Food and Nutrition Institute, presenting, inter alia, 10 FBDG and a pyramid.
2. Szostak W.B., Cichocka A.: Dieta srodziemnomorska w profilaktyce kardiologicznej. Poradnik dla lekarzy (Mediterranean diet in cardiovascular prevention. A guidebook for physicians.
3. Szostak W.B., Cichocka A.: Dieta srodziemnomorska w profilaktyce kardiologicznej. Propozycje dla pacjentów (Mediterranean diet in cardiovascular prevention. Guidelines for the patients).
Positions 2 and 3 are currently in print and will be available probably in May 2009 (in Polish)
Ρουμανία
Σερβία Καμία FBDG
Σλοβακία Update of Slovak Inhabitants Nutrition Improvement Programme (approved by the Slovak Government on 17th December 2008); Slovak language, www.uvzsr.sk, Bulletin of the Chief Medical Officer.
Σλοβενία • Resolution of the National Programme of Food and Nutrition Policy 2005-2010 (Official Gazette RS, No. 39/2005).)
• Prehrana za mladostnike-zakaj pa ne? 2005, Mojca Gabrijelčič Blenkuš, Slovenia, Institute of Public Health of the RS
• Manj maščob-več sadja in zelenjave: Zdravo prehranjevanje s pomočjo prehranske piramide, 2001, Jožica Maučec Zakotnik, Verena Koch, Maruša Pavčič, Barbara Hrovatin; CINDI Slovenija
• National Enhancing Physical Activity Programme from 2007 to 2012, adopted by the Government of the Republic of Slovenia on 7 March 2007
Ισπανία Aranceta et al, 2001, Public Health Nutrition, 4(6A), 1403-1408
Σουηδία www.slv.se/upload/dokument/rapporter/mat_naring/Report_20_2005_SNO_eng.pdf
www.slv.se
Ελβετία www.sge-ssn.ch
ΠΔΓΜ Καμία FBDG
Τουρκία www.saglik.gov.tr/extras/birimler/temel/beslenme_rehberi.pdf
Ηνωμένο Βασίλειο www.eatwell.gov.uk
ΠΟΥ, CINDI www.euro.who.int/Document/E79832.pdf
ΗΠΑ www.mypyramid.gov/

Παράρτημα 1

Τροφική Πυραμίδα Αλβανίας

Τροφική Πυραμίδα Βουλγαρίας

Τροφική Πυραμίδα Κροατίας

Τροφική Πυραμίδα Τσεχίας

Τροφική Πυραμίδα Εσθονίας

Τροφική Πυραμίδα Πολωνίας

Τροφική Πυραμίδα Ρουμανίας

Τροφική Πυραμίδα Σλοβενίας

Αναδημοσίευση από το http://www.eufic.org/article/el/nutrition/hydration/expid/food-based-dietary-guidelines-in-europe/.